سد گتوند یک اشتباه بزرگ تاریخی است

سد گتوند علیا با مخزنی به بزرگی ۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب امروز با قطعیت از سوی رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی یک اشتباه بزرگ تاریخی نامگذاری می شود.
هرچند هدف از احداث سد گتوند تامین چهار هزار و 500 گیگاوات ساعت برق در سال و مهار سیلاب های فصلی بود اما اتفاقی که پس از احداث این سد افتاد، تمام اهداف اولیه را زیر سئوال برد.

همزمان با اجرای این پروژه بزرگ ملی، کارشناسان نسبت به احداث این سد هشدار دادند. کارشناسان معتقد بودند به دلیل وجود گنبدها و رگه های نمکی در 5 کیلومتری سد، ایجاد این مانع بزرگ برای رودخانه باعث حل شدن نمک ها در آب و شور شدن اراضی پایین دست سد می شود.

اما همان زمان مسئولان نظرهای کارشناسان را نگرانی بی مورد اعلام کردند و بر ادامه اجرای طرح اصرار ورزیدند. در سازندهای نمکی که در 5 کیلومتری سد قرار دارد، مخازن نمک تا صدها میلیون تن برآورد می شود که حل شدن این مخازن در آب، فاجعه ای زیست محیطی به بار خواهد آورد.

رضازاده، مدیرعامل وقت شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران در واکنش به نگرانی کارشناسان گفته بود: ما با یک ضریب اطمینان بالاتر از حد لازم فعالیت‌های کنترلی را با ایجاد پوششی روی این سازه و نیز با پر کردن حفره‌هایی که حتی فاصله زیادی هم از مخزن دارند، انجام می‌دهیم.

اما با آبگیری سد، مشخص شد کاری از دست این ضریب اطمینان ساخته نیست. چرا که آب به سرعت به سازندهای نمکی رسید و شروع به حل کردن این مخازن در آب کرد.

پیش از انقلاب محل سد را 15 کیلومتر بالاتر انتخاب کرده بودند اما در زمان اجرای طرح مسئولان گفتند پیش از انقلاب مخزن سد را می خواستند کوچک در نظر بگیرند که این محل را انتخاب کردند. بنابراین جای سد را تغییر دادند و 15 کیلومتر پایین تر آوردند. یعنی درست در جایی که در 5 کیلومتری اطراف سازندهای نمک موجود بود.

این سد امروز در فاصله ۳۸۰ کیلومتری از ریزشگاه رودخانه کارون، در فاصله ۲۵ کیلومتری شوشتر و در ۱۰ کیلومتری گتوند در استان خوزستان قرار دارد.

عقبه کارشناسی طرح بسیار ضعیف بود

کامبیز بازرگان رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در گفت و گو با اقتصادآنلاین با اشاره به اینکه در احداث سدها با اقدامات غیرکارشناسی زیادی روبرو هستیم گفت: به طور نمونه سد گتوند یک اشتباه قطعی تاریخی از نظر محل و شرایط تاسیس است. من به عنوان مسئول بزرگ ترین سازمان پژوهشی کشور در حوزه منابع طبیعی عرض می کنم که بسیاری از تصمیماتی که می گیریم بر مبنای اطلاعات و مستندات پژوهشی نیست. این یکی از سرمنشاهای مهم بروز بحران های آبی در کشور است.

او با اشاره به اینکه یک روز با افتخار سد گتوند را افتتاح کردند بیان کرد: همه افرادی که در این پروژه مشارکت کردند نیز با هدف خدمت، مطالعه و مشارکت کردند. پس چرا یک خدمت عالیه تبدیل به یک بحران می شود؟

بازرگان با بیان اینکه نمی توان گفت مدیران ما با هدف شور کردن آب های خوزستان پروژه سد گتوند را آغاز کردند اظهار کرد: در واقع اشکال کار در عقبه طرح است. عقبه کارشناسی طرح به درستی عمل نکرده است. اطلاعاتی که برای مدیران تهیه شده دارای ضعف بوده. بنابراین به دلیل ضعف پژوهشی در طرح، خروجی کار، آب های شور برای منطقه خوزستان شد.

رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی خاطرنشان کرد: برای انجام یک پروژه لازم است ورودی و خروجی آب ها، بیلان آبی را ببینیم و به طور مرتب وضعیت دشت ها را پایش کنیم چرا که کشور ما به طور تاریخی با وضعیت شکننده آبی روبرو بوده است.

راه جلوگیری از ورود نمک به آب کارون چیست؟

بازرگان با ابراز تاسف از اینکه با این شرایط احداث در سد گتوند نمی توان کار زیادی در خود سد برای عدم شوری آب کرد افزود: تنها راه حل صرف هزینه های زیادی است برای منحرف کردن آب روزدخانه پشت سد. یعنی با ایجاد یک کانال انحرافی رودخانه را از محل سازندهای نمکی منحرف کنند و از مسیری غیرنمکی، رود را عبور دهند.

او معتقد است: با توجه به تبعاتی که ورود نمک به اراضی و دشت های خوزستان دارد، به نظر من انحراف رودخانه هرچقدر هم بودجه نیاز داشته باشد؛ باید پرداخت شود تا از شوری بیشتر اراضی جلوگیری شود.

بازرگان با بیان اینکه راه حل کوتاه مدت و کم هزینه نخواهد بود تاکید کرد: هزینه انحراف آب ممکن است به اندازه هزینه چند سد باشد اما باید این موضوع را در نظر بگیریم که اگر رودخانه در همین مسیر فعلی بماند هر سال مقدار متنابهی از نمک های این سازند را وارد اراضی خوزستان می کنیم و به تدریج تمام اراضی را از حیض انتفاع خارج خواهیم کرد.

سیاست گذاری ها بدون توجه به آمایش سرزمین صورت گرفته است

رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی اضافه کرد: در زمان هایی که سیلاب اتفاق می افتد می توانیم دریچه سد را باز کنیم تا آب با میزان شوری کمتر وارد زمین ها شود اما در مواقع خشکسالی میزان شوری آب بسیار بالاست و اگر این آب پشت سد رها شود؛ زمین ها را از بین خواهیم برد.

بازرگان با اشاره به اینکه این تنها اشتباه ما در مدیریت کلان کشور نبوده است متذکر شد: هم در بخش های صنعتی و در چیدمان صنایع بدون توجه به آمایش سرزمین عمل کرده ایم و هم در بخش کشاورزی و نحوه استفاده از آب در بالاست رودخانه ها، توسعه کشت نیشکر و مجموعه تصمیماتی که طی سال های گذشته اتخاذ کرده ایم بدون توجه به آمایش سرزمین و بدون توجه به وضعیت بلندمدت منابع آب کشور سیاستگذاری داشته ایم.

او ادامه داد: امروز کشت نیشکر به عنوان یک مشکل بدون راه حل روی دست دولت باقی است. توسعه کشت نیشکر در اراضی خوزستان اتفاق درستی نبود اما در عین حال افراد زیادی در مزارع نیشکر و کارخانجات این صنعت مشغول به کار هستند لذا نمی توان به راحتی برای این بخش تصمیم گیری کرد.

بازرگان توضیح داد: در حال حضر خشکسالی به بحران های موجود دامن زده و اثر آن را چند برابر کرده است. اما این به معنی آن نیست که خشکسالی را فقط مقصر بدانیم. ما همواره در کشور خشکسالی داشته ایم اما در تصمیم گیری هایمان به این خشکسالی ها و این شرایط حدی توجهی نکرده ایم. البته همه موارد سدسازی اشتباه نبوده است. ما پروه هایی در بخش سدسازی داشته ایم که توانسته علاوه بر تامین آب منطقه، برق قابل توجهی تولید کرده و علاوه بر آن اراضی کشاورزی وسیعی را تامین آب کند. مانند کارون یک تا سه و سد شهید عباسپور. اما واقعیت این است که سدی مانند گتوند حاصل تلاش های مثبت را تحت تاثیر قرار داده و اثرات مثبت این طرح ها را از بین برده است.

میانگین 240 میلیمتر بارندگی، کشور را شکننده کرده است

رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با بیان اینکه مساله آب در خوزستان نمونه ای از مشکلات کل کشور است عنوان کرد: کشور ما در منطقه خشک واقع شده و یکی از عوامل محدودکننده برای تصمیمات کشور مساله آب است.

بازرگان افزود: میانگین بارندگی ما در طول سال های گذشته کاهش پیدا کرده و به 240 میلیمتر رسیده است. این میانگین شکننده ای برای تصمیم گیری هاست. بنابراین در مباحث مختلف آمایش سرزمین باید از آب موجود در کشور حفاظت کنیم.

400 هزار از 700 هزار حلقه چاه موجود در کشور غیرمجاز است

به گفته او شواهد نشان می دهد در سال های گذشته به این موضوع کم توجه بودیم و متناسب با شان و جایگاه آب به آن توجه نکرده ایم. ما بیش از 700 هزار حلقه چاه در کشور داریم که نزدیک به 400 هزار حلقه از این تعداد غیرمجاز است. با چه پروتکل و به چه طریقی مراقبت از حوزه های آبی کشور داشته ایم که بیش از 50 درصد چاه های کشور به صورت غیرمجاز شروع به بهره برداری از آب های زیرزمینی می کنند.

بازرگان تاکید کرد: این مسائلی است که باید به عنوان یک اولویت در دستور بررسی دولت قرار گیرد.امروز خوزستان شرایط خاصی پیدا کرده است. این بحران آبی می تواند یک روز در اصفهان، در یزد و سایر مناطق کشور نیز بوجود آید.